/ Demoliranje istorije sopstvenog naroda /
.
Geografski prostor na kome živimo oduvek je oblikovala burna i nadasve šarenolika istorija. Područje prošarano različitim narodima, religijima i uticajima bilo je definitivno plodno tle na kome je ostala bogata istorijska zaostavština. Tako bogata da mnoge od priča nikada do kraja nisu ispričane, rasvetljene i razjašnjene, a uticaj vremena često je dovodio do još većih istorijskih zabuna.
Upravo jedna takva nerazjašnjena priča zbila se na Avali, planini nadomak Beograda, na kojoj se danas nalazi Spomenik Neznanom junaku.
Spomenik posvećen svim neznanim junacima palim u nebrojenim bitkama za odbranu i oslobođenje zemlje. Spomenik podignut pre 74 godine, čiji je temelj na mestu nečega s mnogo dužim istorijskim stažom od sâmog mauzoleja sagrađenog sada već davne 1937. Spomenik Neznanom junaku nalazi se na nekadašnjem braniku Beograda, na mestu srednjovekovnog grada-tvrđave – Žrnov.
Ova misterija se rađa onog momenta kada je, iz do sada nerazjašnjenih razloga, odlučeno da se Žrnov minira i uništi u potpunosti, ne bi li, baš na tom mestu, bio podignut kompleks spomenika čuvenog jugoslovenskog vajara Ivana Meštrovića.
Tu, pre svega, treba skrenuti pažnju na neprocenjivu istorijsku vrednost tog srednjevekovnog zdanja, jer od ruševina Žrnova, danas nije sačuvan niti jedan jedini kamen. Sravniti sa zemljom jedan takav dragocen i jedinstven istorijski spomenik – radi drugog spomenika, koji je mogao biti podignut na mnogim drugim lokacijama svakako je predstavljao, ali i dalje predstavlja, svojevrsni skandal bez presedana.
Jedan od retkih prikaza ostataka Žrnova pre rušenja
Najstarije poznato utvrđenje na vrhu Avale datira još iz Rimskog perioda, kada je podignuto s ciljem kontrolisanja prilaza Singidunumu, ali i zbog zaštite rudara koji su tu bili uposleni. Ti prvi poznati rudari bili su Skordisci – mešavina Slovena i keltskih plemena, a koji nadaleko bili poznati po svojoj veštini obrade metala i koji su davno još među prvima bili privučeni bogatim rudnim nalazištima ovih prostora. Upravo otud i ime Žrnov – po velikim žrvnjevima za meljavu kamene rude iz rudnika u podnožju planine. Kasnije su na tim njihovim osnovama Rimljani podigli osmatračnicu. Bio je to, zapravo, višenamenski punkt…
Nema jasnih dokaza da li je ovaj grad živeo u doba Vizantije, ali je svakako sigurno da je prvo pravo utvrđenje podignuto za vreme despota Stefana Lazarevića. Utvrđenje 1442. godine osvajaju Osmanlije i s kraćim prekidima Turcima je Žrnov, ojačan dodatnim bedemima, služio za česte napade na Beograd, koji su tada teško uspevali da pokore. Upravo iz tog razloga nadenuli su ime utvrđenju Havala, što bi s Turskog jezika mogli da prevedemo kao – smetnja. Potom je i sama planina, gde se utvrđenje nalazilo, dobila to isto ime. Iz prvobitnog imena Havala, nama je danas ta planina ostala poznata kao Avala. Tek s padom Beograda 1521. godine Žrnov počinje da gubi taj svoj važni strateški značaj i utvrda zvanično biva napušetna tokom XVIII veka i od tada biva prepuštena zubu vremena.
No, njeni ostaci jesu bili dobrim delom očuvani čak sve do 1934. godine i te famozne odluke o dizanju u vazduh.
Žrnov se sastojao iz dve celine:
• Gornjeg grada – koji je činila srpska tvrđava, s kasnijim Osmanlijskim proširenjem
• i Donjeg grada – nadovezanog na Gornji, s kojim je činila bedem koji prati oblik padine na kojoj se nalazi
Gornji grad imao je osnovu izduženog petougla i odgovarao je položaju današnjeg spomenika Neznanom Junaku. Velika kula bila je glavni štit utvrđenja, okrenuta niz greben ka najblažem prilazu, koji odgovara današnjem stepeništu koje spaja stub s barjakom sa sâmim spomenikom. Bedemi su se granali ka dve polukružne kule, koje su bile pozicionirane jedna spram druge. Dalje ka jugoistočnom delu nalazila se i polukružna kula, dok se u južnom temenu petougla nalazila kula-kapija.
Žrnov je važio za jedno od šest najznačajnijih utvrđenja u Srbiji i baš zato je njegov nestanak izazvao veliko uzbuđenje u javnosti, tim veće jer je to nedelo, kako se smatralo, bila kraljeva zamisao.
Ali pored sve te živopisne i burne istorije koja je krasila ovaj monument i koji je preživeo nebrojene nedaće tokom duge istorije postojanja, kralj Aleksandar Karađorđević naprasno (ili ne?) odlučio je da ga ukloni. Sruši. Na tu odluku je, između ostalog, dodatno uticala i tadašnja moda podizanja spomenika neznanim junacima (herojima) koja se brzinom šumskog požara širila celom Evropom između Velikog i Drugog svetskog rata. Obuzet idejom podizanja sličnog zdanja kraj Beograda, kralj je prihvatio tadašnji nacrt čuvenog Ivana Meštrovića, koji je za svoje delo odredio Avalu. Ali Avalu bez Žrnova. Čak ni u nacrtima nije uzeta u razmatranje ideja da se Žrnov ostavi na svom mestu, već je plan bio načinjen tako kao da se radilo o potpuno golom vrhu planine, bez zidina mnogo starijeg utvrđenja na njenom vrhu. Očigledno je Meštroviću bilo potrebno prazno platno za njegovo remek delo u nastajanju.
Tako i pored sveg negodovanja javnosti ostaci Žrnova bili su minirani i nikada do kraja nije razjašnjeno odakle vladaru baš takva zamisao i takva brutalna egzekucija te iste zamisli, po cenu istorije sopstvenog naroda. Tako je Karađordjević ostao pri svome i bi kraljeva volja ispunjena. Niko drugi se nije pitao.
Kralj obilazi lokalitet predviđen za rušenje
Kada je cela stvar oko odluke postala izvesna, ostalo je zabeleženo kako se ipak pojavila određena grupa građana s jasnom namerom da proba bar donekle da zaštiti vredno kulturno nasleđe. Ali sve je bilo uzalud. Kralj je ostao gluv na sve apele. Proces demoliranja utvrđenja trajao je čitava dva dana, a prvo miniranje obavljeno je 18. aprila 1934. godine. Ali kako taj posao tada nije dobro bio odrađen, sve je nastavljeno sutradan. Čak tri puta su mineri postavljali eksploziv, sve dok od grada nije ostao ni kamen na kamenu. Mediji tih dana nisu ništa opširnije izveštavali o događajima koji su se odvijali na Avali, iako se vest među građanima nezaustavljivo širila. A nakon tih nekoliko miniranja svi ostaci Žrnova su nestali, teren potpuno raščišćen i više nije bilo niti jednog kamena koji bi podsećao i svedočio o temeljima ovog starog, vrednog slovenskog utvrđenja od pre skoro dva milenijuma.
Istoričari tvrde da ni tadašnji Beograđani nisu verovali da će vladar to zaista učiniti, iako se u javnosti već neko vreme pričalo o toj kraljevoj zamisli. Koliko je ideja da se sruši Žrnov bila neočekivana, vidi se i iz tadašnje reakcije beogradske čaršije, koja je bila zatečana kada se pronela informacija da je Žrnov uništen. Vest je primljena s nevericom, smatralo se da je reč o traču. Ostala je i priča da se neko ipak usudio da kralju prigovori što je srušio utvrđenje starih srpskih vladara ali suveren je na to odgovorio kako je mislio da su taj grad podigli Turci, a ne Srbi, i da je zato naredio njegovo uklanjanje. Žrnov je tako na kraju bio srušen, a manji deo tih ruševina bio prebačen u podavalsko selo Beli Potok, a na goloj steni podignut je današnji spomenik Neznanom junaku.
Iz nekog razloga našem kralju je rušenje tog grada bilo posebno važno, pa je i sve propratne radove oko demoliranja lično nadgledao, čak se, usput, i fotografisao tokom procesa kojem je želeo da prisustvje. Da stvar bude još bizarnija, bilo je dozvoljeno, tada desetogodišnjem Aleksandru, sinu kneza Pavla, da pritisne jedan od tastera za miniranje drevnog zdanja…
Ali to nije bio kraj čišćenja terena na vrhu planine. Kralju i njemu omiljenom vajaru smetao je i stari spomenik Neznanom junaku podignut još ranije, a nedaleko od novog mauzoleja. Kako su rekli tada – kvario je ambijentalnu celinu. Naravno, i to su srušili i na tom mestu izgradili rotondu, gde se danas nalazi jarbol. A od starog spomenika ostao je samo krst, koji leži u porti crkve u Belom Potoku.
Stari i novi spomenik
Danas nema nikakvih vidljivih ostataka Žrnova. Prostor na kome se utvrđenje nalazilo, posle rušenja, bio zabetoniran i na njemu se danas nalazi čuveni spomenik Ivana Meštrovića. Jedini podaci o nekadašnjem izgledu Žrnova ostali su u vidu zapisa starih hroničara. Ipak, poslednju reč ironije dala je istorija jer kralj Aleksandar nije doživeo da vidi završeno Meštrovićevo delo na sveže zaravnjenoj površini, jer je, svega nekoliko meseci od početka gradnje piramidalnog mauzoleja, stradao u atentatu u Marselju.
Novi spomenik – Spomenik Neznanom junaku svečano je otvoren na Vidovdan 28. juna 1938. godine i izgled tog novoizgrđenog zdanja više je nego specifičan, jer je vrlo primetno da stil gradnje omaž grobnici kralja Kira Velikog, odnosno Kira II (Kuruš, کوروش), starog Persijskog cara iz perioda pre nove ere, osnivača velikog Ahemenidskog carstva koji je tokom svoje vladavine proširio carstvo na veći deo jugozapadne i centralne Azije; od Egipta i Bosfora na zapadu pa sve do reke Ind na istoku i time stvorio najveće carstvo antičkog doba. Piramidalnog je oblika i sastoji se od gotovo 4.000 kubika fino obrađenog kamena.
Nažalost, ovakvi postupci dokaz su kako se često kao nacija nalazimo u situaciji da prisustvujemo povlačenju određenih poteza koji nisu baš najutemeljeniji u činjenicama i objašnjenjima, a još manje podložni zaštiti od strane nas običnih građana.
Ili još gore, da istina o nekim dešavanjima iz burne prošlosti našeg naroda nikada ne bude ni obelodanjena, niti razjašnjena. Gaženje po sopstvenoj tradiciji i istoriji, dakle, u Srbiji nije savremena pojava.
ODABIR TEMA