/ Ovo su vrata božija, pravedni neka uđu /

.

Pogled na nekadašnju sinagogu Bet Izrael u ulici Cara Uroša u Beogradu, pre Drugog svetskog rata

Leha Dodi לכה דודי

Gotovo dve i po hiljade godina sinagoga je mesto snaženja jevrejskog duha, još od davne 586. godine pre nove ere kada je brutalno razoren Prvi Hram (Bejt Ha’Mikdaš Ha’Rišon, בית המקדש הראשון), te su se prognanici u Vavilon okupljali u zajednice kako bi čitali delove iz ”Tore” (תורה) i slavili svoje praznike i držali običaje. Ta mesta okupljanja nazivala su se izvorno, na hebrejskom jeziku, kneset (כנסת) – okupljanje, zbor. U početku to se dešavala u domovima pojedinaca da bi kasnije nastale i posebne građevine za tu svrhu koje su se zvale bejt ha’kneset (בית הכנסת) – dom okupljanja. Otud kasnije grčka reč sinagoga (συναγωγή) upravo i ima to isto značenje.

Jevreji povratnici iz vavilonskog ropstva 536. godine p. n. e. obnovili su Hram (Mikdaš, מקדש), ali su i nakon toga svuda izvan zemlje Izrailja (Erec Jisrael, ארץ ישראל) nastavili da grade sinagoge s istim ciljem koji je uspostavljen nakon rušenja Prvog, a posebno nakon rušenja i Drugog Hrama.

Filon Aleksandrijski pisao je:

Sedmog dana Jevreji prestaju sa svakim poslom i idu ka svetim mestima koje oni nazivaju sinagogama. Tamo, poređani u redovima prema svojim godinama, mlađi iza starijih, oni sede u tišini sa napregnutim uvom kako dolikuje prilici.

Potom jedan od njih uzima knjigu i glasno čita ostalima…

Nakon uništenja Drugog Hrama (Bejt Ha’Mikdaš Ha’Šeni, בית המקדש שני) godine 70. nove ere sinagoga je dobila novi značaj. Ona je postala i dom molitve (bejt tefila, בית תפילה) i učenja (lilmod, ללמוד) i mesto glavnog oslonca celokupne zajednice. Tu su se učitelji obraćali narodu, putnici dolazili za pomoć i gostoprimstvo, a razni poslanici iz Svete Zemlje (Erec Ha’Kodeš, ארץ הקודש) ili drugih jevrejskih zajednica za podršku. Bejt keneset, sinagoga, još se naziva i bejt am (בית עם), odnosno dom naroda, kao i bejt midraš (בית מדרש), učilište, ili Mikdaš meat (מקדש מעט) – Svetinja u malom.

Treba znati da sinagoga može biti bilo koja građevina, ili prostorija, koja u ormanu (Aron Ha’Kodeš, ארון הקודש), čija poleđina dodiruje zid usmeren prema Jerusalimu (ירושלים) sadrži makar jedan svitak ”Tore”. Dakle, ne postoje propisi koji određuju arhitektonski sklop jevrejskih bogomolja, tako da su one tokom istorije poprimale različite oblike, a sve u zavisnosti od vodećeg stila epohe, upliva narodnog graditeljstva ili ekonomske moći lokalnih jevrejskih zajednica u zemlji u kojoj se živi. Službu obično započinje rabin (רב) – član zajednice, koji se jedino adekvatnim obrazovanjem izdvaja od ostalih vernika, zbog čega ga ne treba smatrati predstavnikom ili zastupnikom zajednice kako se to čini u slučaju hrišćanskog sveštenstva. Po tome se judaizam bitno razlikuje od drugih religija, po svom horizontalnom ustrojstvu zajednice i njenih rabina u njoj. Tako, osim rabina, i drugi članovi zajednice uzimaju aktivno učešće u liturgijskoj službi, kada se najmanje tri osobe pozivaju da sa podijuma (bima, בימה) pročitaju određeni nedeljni odeljak iz Tore – parašat ha’šavua, פרשת השבוע. To javno čitanje predstavlja posebnu čast i naziva se alija (עליה) – uspinjanje, dok osoba koja čita završni odeljak nosi naziv maftir (מפטיר) – onaj koji zaključuje. Za kompletno sinagogalno bogosluženje neophodan je minjan (מנין) – prisustvo najmanje desetorice muškaraca, starijih od trinaest godina. Obzirom da verski propisi nalažu da se svakoj zajednici koja broji makar deset odraslih muškaraca obezbede prostorije za verske obrede, može se pretpostaviti da su već prvi beogradski Jevreji morali imati svoje sinagoge, iako je danas maltene nemoguće saznati nešto više o njihovom izgledu i lokaciji. Na osnovu jedne od knjiga solunskog rabina Josifa ben Lava, izdate 1566. godine, Ignjat Šlang je došao do podatka da je u Beogradu XVI veka postojalo više sinagoga, od kojih je jedna nosila naziv Šalom (שלום).

U Srbiji danas postoje četiri sinagoge: po jedna u Subotici, Novom Sadu, Beogradu i Nišu, od kojih jedino ona beogradska, Sukat Šalom (סוכת שלום), služi kao aktivna jevrejska bogomolja. Međutim, ideja je da se na ovom mestu govori o onim sinagogama koje su nekada postojale u našim gradovima širom Srbije, a koje su srušene u toku, ili nakon, Drugog svetskog rata. Znamo da su postojale sinagoge u Pančevu, Vrbasu, Novom Bečeju, Kikindi, kao i u mnogim drugim manjim gradovima Srbije, dok danas na njihovim mestima stoje neke druge građevine. Na taj način je, različitim istorijskim okolnostima, vredna kulturna i istorijska zaostavština zauvek izbrisana sa ovih prostora.

Zato ćemo na ovom mestu govoriti o njima, sinagogama kojih više nema.

O sinagogama koje moramo pamtiti.

Počnimo od najstarije:

.

.

El kal vjež – stara sinagoga na Dorćolu

Sinagoga na Dorćolu, na ladinu El kal vjež, ili još i Stara beogradska sinagoga (Bejt ha’kneset kahal jašan ba’Belgrad, בית הכנסת קהל ישן בבלגרד), nalazila se u ulici Visokog Stevana, odnosno u bloku današnjih zgrada između ulica Jevrejske i Tadeuša Košćuška. Danas skoro i da nema preciznih podataka o ovoj bogomolji. Pretpostavlja se da je podignuta krajem XVI veka, u doba kada su se Jevreji masovnije doseljavali posle velikog progona iz Španije. Sve do potonje izgradnje sinagoge Bet Izrael (Bejt Jisrael, בית ישראל) 1908. goodine takođe na Dorćolu u Beogradu, El kal vjež važila je za najveću i najznačajniju beogradsku Jevrejsku bogomolju, izgrađenu temeljima još starijeg hrama na tom mestu.

Tokom vremena i vekova trpela je mnoga oštećenja, što zbog, i tokom, austrijsko-turskih ratova, kao i zbog višestrukih požara koji su je zahvatali, te je više puta zbog toga morala biti i  obnavljana. U potpunosti je razorena tokom bombardovanja Beograda 1941. godine, a posleratne vlasti su 1952. srušile su i poslednje nadzemne ostatke ove istorijski veoma važne sinagoge i na njenim temeljima podigle vojničku baraku.

Sa ispitivanjem i otkrivanjem lokaliteta krenulo se tek 2018. godine, a radove je finansirala Jevrejska opština Beograda (JOB).

Na žalost, danas je na njenom mestu zgrada u izgradnji…

Rabin Ignjat Šlang beleži na osnovu knjiga solunskog rabina Josifa ben Lava izdate davne 1566. godine:

Opštinska administracija bila je podeljena na hramove, kojih je bilo više. Međutim, borbe između Turske i Austrije, vođene tokom XVIII veka, dovele su do velikih razaranja na beogradskoj teritoriji, usled čega je jevrejska četvrt u znatnoj meri porušena. Na planu Beograda Fr. fon Buša, nastalom krajem veka, obeležena je samo jedna sinagoga, u neposrednoj blizini Jevrejske ulice.

Sudeći po njenoj lokaciji, u pitanju je tzv. Stara sinagoga, koja je uz mnoge opravke i renoviranja dočekala čak 1952. godinu.

.

.

Sinagoga Bet Izrael u Beogradu

Stara beogradska sefarska sinagoga Bet Izrael (Bejt Ha’Kneset Bejt Izrael be’Belgrad, בית הכנסת בית ישראל בבלגרד) dobrim delom je stradala u požaru još tokom Drugog svetskog rata, da bi ubrzo po okončanju svetskog rata bila i kompletno srušena, sve pod izgovorom teških i nepopravljivih oštećenja. Bila je mavarskog stila sa dva mala tornja i spolja dekorisana horizontalnom trakastom šarom. Projektovao je Milan Kapetanović i bila je sagrađena 1908. Kralj Srbije Petar I položio je kamen temeljac u znak značaja i dobrog položaja jevrejske zajednice u to doba na ovim prostorima.

Danas se na mestu gde je nekada bila ova lepa sefardska sinagoga nalazi Galerija Fresaka, kao deo beogradskog Narodnog muzeja. Na sadašnjem zdanju je postavljena spomen ploča koja podseća na jevrejsku zajednicu, kao i na srušenu zgradu sinagoge.

Kao marljivi istrazivač i sakupljač podataka o prošlosti beogradskih Jevreja, rabin Ignjat Šlang u svojoj knjizi zabeležio je, između ostalog, i sledeće:

Na dan 15. juna 1924. godine položen je na svečan način kamen-temeljac novoj opštinskoj zgradi u prisustvu Kraljevog i Vladinih izaslanika u Kosmajskoj ulici broj 19. Ova svečanost bila je veoma impozantna. Kralj i Kraljica (misli se na kralja Aleksandra Karađorđevica i kraljicu Mariju) koji su onda boravili na Bledu, obećavši da ce lično prisustvovati svečanom osvećenju Hrama, potpisali su svojeručno povelju, napisanu na pergamentu, i ovlastili svoga izaslanika da je položi u Njihovo ime u temelj zgrade.

Mesto za sinagogu poklonila je Opština Grada Beograda, a projekat zgrade izradio je mladi arhitekt Milan Šlang. Prvog novembra 1925. godine primila je opština jedan deo zgrade na upotrebu, a svečano osvećenje zgrade obaviće se u leto 1926. godine, kada će unutrašnje uređenje i ukrašenje Hrama biti gotovi. Taj monumentalni dom staje preko tri miliona dinara, suma koja je ušla delom iz zaveštanja imanja Hermana i Hane Flajser u ulici Miloša Velikog broj 85, a delom od priloga članova opstine, pojedinih bratskih opština i darodavaoca u celoj Kraljevini.

Vredno je pomena da je priličan broj Srba pravoslavne vere u znak prijateljstva i pažnje prema svojim sugrađanima Jevrejima, doprineo omogućenju podizanja doma Jevrejima, prilozima u novcu i neophodnom građevinskom materijalu. Devetnaest godina ranije, 10. maja 1907. godine, hroničar Šlang beleži i da su beogradski Jevreji bili ponosni kada je kralj lično (Petar I) položio temelj za novu sinagogu Bet Izrael u tadašnjoj ulici Cara Uroša, a danas Kralja Petra.  Bili su srećni i kada je Kralj odlikovao novu zastavu jevrejskog pevačkog društva prilikom proslave dvadesetpetogodisnjice plodnog i uspešnog rada, ordenom Svetog Save, i tom prilikom čuli srdačne čestitke i reči hrabrenja milog Kralja.

Njihovo oduševljenje dostiglo je vrhunac na dan 17. septembra 1908. godine, kada je Kralj sa Vladom prisustvovao osvećenju nove sinagoge, takođe beleći rabin.

Nažalost, jedna od kupola ove beogradske sinagoga sefardskog obreda Bet Izrael teško je oštećena za vreme bombardovanja, aprila 1941. godine, što je kasnije bio i jedan od glavnih povoda da cela bude uklonjena.

.

.

Sinagoga u Zemunu

Zemunska sinagoga je stara aškenaska sinagoga koja se još nalazi u starom jezgru Zemuna u ulici Rabina Alkalaja. Sinagoga je izgrađena 1863. godine u stilu romantizma, ali je u njenim starim prostorijama koje već dugi niz decenija nisu u predviđenoj službi sada aktivna ugostiteljska radnja. Drugim rečima – kafana, a u maniru skrnavljenja kakva su priređivali još nemački vojnici tokom Drugog svetksog rata. Na žalost danas je zaboravljena iako je u svoje vreme bila središnje mesto u razvoju cionizma kao velike ideje o povratku Jevreja u svoju obećanu zemlju, a iz koje su više puta bili silom prilika proterivani.

Godine 1962, kada je gradonačelnik Beograda bio Branko Pešić, Jevrejska opština bila je primorana od strane gradskih vlasti da proda zgradu sinagoge gradu, kako bi se ona koristila kao mesna zajednica i kulturni centar. Sinagoga se u to vreme nije koristila jer se jevrejska zajednica u Zemunu u to doba znatno smanjila, što zbog stradanja u ratu što zbog iseljavanja u Izrael u posleratnom periodu. Takvo stanje potrajalo je sve do 1997. godine, kada su opštinske vlasti sinagogu dale u zakup ugostiteljskoj radnji. Jevrejska opština Zemun od 2005. godine prikuplja sredstva za otkup sinagoge od opštine Zemun.

U neposrednoj blizini ove, nalazila se i jedna sefardska sinagoga koja je srušena u savezničkom bombardovanju 1944. godine.

Rabin te sinagoge u 19. veku bio je Jehuda Alkalaj, po kome je ulica dobila naziv.

Alkalaj je sagradio sinagogu i dve škole za jevrejsku decu, a kako se pretpostavlja, porodica Hercl je bila u prilici da čuje i prenese Teodorovu ideju o povratku Jevreja u Zemlju Izrael (Erec Israel, ארץ ישראל). Pretpostavlja se da je Alkalaj venčao Herclove roditelje. Na jevrejskom groblju u Zemunu, koje je zaštićen spomenik kulture, sahranjeni su Teodorovi preci, a on je 1860. rođen u Pešti, gde su se preselili. Ipak istoričari opisuju njih dvojicu kao suštinski različite ličnosti, ali postoji još jedna podudarnost. Moše Alkalaj, sin Jehudinog bratanca Davida bio je među prvim pripadnicima univerzitetske cionističke organizacije ”Kadima” (napred, קדימה) u Beču u isto vreme dok je tamo studirao Hercl, zabeležila je Rut Vinkler. Ona poredi ideje dvojice mislilaca i kao zajedničke uzima potrebu podrške velikih sila, kao i udruživanja u organizaciju koja će povesti narod i izgraditi novu državu. Alkalaj se posebno uzdao u pomoć iz Engleske, piše Gur-Ari. Vinkler na osnovu rabinovog dela ”Jehudin dar” (Minhad Jehuda, מיוחד יהודה) iz 1840. godine kaže da je u sistematizaciji našao inspiraciju i u božjim zapovestima o bratskoj ljubavi i da pojedinac izdvaja deo zarađenog. Alkalaj je zamislio nacionalnu organizaciju na stubovima jedinstva. Tajna budućeg oslobodjenja je, po njemu, ležala u kongresnom okupljanju Jevreja i velikana Evrope. Propovedao je diplomatsko delovanje i molitve Gospodu da skloni srca kraljeva i knezova da nam se smiluju u našem rasulu.

Osim duhovne podrške koju je nesebično pružao jevrejskom narodu, on je osnivao fondove za prikupljanje novca kako za otkup zemljišta tako i drugih materijalnih dobara, kako bi Jevreji na taj način pored svog duhovnog nasleđa koje su negovali u svim okolnostima, udruženi očvrsli.

Sinagoga u Zemunu za Jevreje ima ogroman značaj zato što je u njoj rabin Alkalaj prvi izgovorio značajne reči o povratku Jevreja u njihovu Svetu zemlju. To je Alkalaj učinio pre Teodora Hercla, koji važi za osnivača modernog Cionistickog pokreta.

U Zemunu su živeli i preci Teodora Hercla, a u istom su njegovi roditelji sahranjeni.

.

.

Stara subotička sinagoga

Malo je poznato da ovaj krajnje severni kraj Vojvodine ima još jednu jevrejsku bogomolju, takozvanu salašarsku sinagogu koju je podigla ju je porodica Ingus na svom posedu, pored svoje vile na Hajdukovu. U njoj su se sakupljali vinogradari i meštani Mojsijeve veroispovesti sve do 1944. godine kada su zajedno sa Ingusovima odvedeni u logor Aušvic. Jedini koji je preživeo pakao ovog koncentracionog logora bio je sin Ingus Lipota i Justine – Aleksandar.

Posle rata, vilu su zauzeli partizani, u susednom objektu je zatim smeštena škola, potom poljoprivredno preduzeće, a Aleksandar se krajem pedesetih odselio u Izrael. Vila i mala sinagoga su danas opet u privatnom vlasništvu, ali u vrlo trošnom stanju i mali su izgledi da se ono može poboljšati.

.

.

Sinagoga u Kikindi

Podaci o istorijatu Jevreja u Kikindi mogu se sresti i u lokalnoj štampi. Tako Nedeljni glasnik br. 5 iz 1931. godine navodi da je Jevrejska opština osnovana koju godinu pre 1800, a da je već te godine imala svog rabina, predmolitelja i učitelja. Zatim se tvrdi da je 1880. godine oko 200 jevrejskih porodica izabralo svog nadrabina, Mojsija Rozenštajna, a kao prvi rabin početkom 19. veka pominje se Franja Dominus. Uočljivo je da ovi podaci iz Nedeljnog glasnika, pre svega oni koji se odnose na osnivanje Jevrejske crkvene opštine, nisu baš u saglasju sa postojećim ograničenjima njihovog naseljavanja na području distrikta, koje je ukinuto tek 1817. godine.

Sinagoga je, inače, bila podignuta u današnjoj Dositejevoj ulici u centru grada i njen spoljni izgled je ostao zabeležen na jednoj kikindskoj razglednici. Nakon Drugog svetskog rata i gubljenja jevrejskog stanovništva, ona je, početkom pedesetih godina 20. veka, prvo prodata, a zatim i porušena.

.

.

Sinagoga u Bečeju

Malo se danas zna, a još manje na žalost pamti, kako je postojala jedna lepa sinagoga u gradu Bečeju, koja je bila izgrađena još davne 1883. godine, a prema nacrtima arhitekte Legerera, u prijemčivom eklektičom stilu, odnosno svojevrsnoj imitaciji baroknog stila gradnje. Tadašnji vrhovni rabin u Beogradu prodao je zgradu sinagoge bečejskoj opštini, koja je istu ubrzo srušila 1961. godine. Ova stara sinagoga nalazila se na ulazu u današnje naselje Nestor Džilitov.

.

.

Sinagoga u Novom Bečeju

Jevreji su se u Novi Bečej naselili početkom XIX veka. Već 1845. godine imali su svoju Jevrejsku opštinu što svedoči o njihovom ekonomskom jačanju i najvećim delom bavili su se trgovinom. U istorijskim dokumentima zabeleženo je da je 1850. godine u mestu bilo 154 Jevreja. Kolika je bila njihova ekonomska snaga svedoči podatak da su već 1865. mogli da otpočnu sa gradnjom sinagoge, da bi se konačna rekonstrukcija i uređenje obavilo do 1871. godine. Svoju bogomolju izgradili su, ne slučajno, na putu za Vranjevo iz N. Bečeja koja su u to vreme bile dve administrativne opštine. Mada je u to vreme u Vranjevu živela samo jedna jevrejska porodica, zasigurno su novobečejski Jevreji planirali da u većem broju nasele ovo gotovo čisto srpsko naselje.

Sinagoga je imala četiri stuba sa završecima u vidu metalnih lopti obložene bakarnim limom.

Zidana je sa elementima romanskog stila koji je bio svojstven nekim sličnim manjim sinagogama u Banatu. Obredno kupatilo, mikve, sagrađeno je 1887. godine, a 1911. zgrada Jevrejske opštine i manja zimska sinagoga (najveća soba u okviru opštine). Tada je u N. Bečeju već bilo 220 Jevreja, a predsednik Jevrejske zajednice bio je Izidor Šlezinger. Sinagoga je bila u dubini porte, ograđena metalnom ogradom sa zidanim stubovima. Izbijanjem Drugog svetskog rata sinagoga je poslužila kao sabirni centar, ne samo za novobečejske Jevreje i već i okoline. Sprovodeći antisemitsku politiku, domaće švabe deportovali su ih šlepom u Beograd i Pančevo i gotovo do jednog pobili. Poslednji novobečejski rabin bio je Filip M. Polak.

Obzirom da u mestu nije ostao ni jedan Jevrejin, da je u toku rata sinagoga veoma oronula opštinske vlasti su odlučile da je 1947. godine sruše.

Danas se na tom mestu nalazi privatna kuća u ulici Žarka Zrenjanina br. 16, kao svedočanstvo da je tu nekada bila jevrejska sinagoga ostala je samo Davidova zvezda na donjem delu metalne kapije.

.

.

Sinagoga u Vrbasu

Pre Drugog svetskog rata u Vrbasu se uzdizala prelepa sinagoga, koja je u toku rata uništena i danas se može videti jedino na starim i retkim fotografijama. Kao dokaz njenog postojanja, na mestu gde se nekad nalazila, uzdiže se šestougaoni stub koji je pripadao sinagogi. Dve mermerne ploče, na kojima je bilo ispisano Deset Božijih Zapovesti, prenete su u Izrael i danas tamo stoje kao svojevrstan spomenik žrtvama fašistickog terora nad jevrejskim porodicama u Vrbasu.

.

.

Sinagoga u Zrenjaninu

Jevrejska sinagoga, srpski Uspenski hram i rimokatolička crkva sv. Ivana Nepomuka, spojene imaginarnim linijama, činile su idealnu sliku trougla. Ovaj magični trougao verske tolerancije, oskrnavljen je nasilnim rušenjem sinagoge u leto 1941. godine. Postepeno naseljavanje Jevreja u Zrenjaninu, prema pojedinačno dobijenim dozvolama, počelo je sredinom 18. veka. Jevrejska opština je osnovana već 1760. godine kada je u tadašnjem Bečkereku bilo oko tridesetak jevrejskih porodica.

Prva jevrejska bogomolja sagrađena je oko 1852. godine kao jednospratnica na uglu današnjih ulica Sarajlijine i Đure Salaja. Na istom mestu je krajem 19. veka sagrađena nova sinagoga, za vreme nadrabina dr Mavra Klajna, jednog od najumnijih ljudi koji su živeli u Zrenjaninu. Radovi na izgradnji nove sinagoge započeli su u proleće 1894. godine. Izgradnju su svojim novčanim prilozima pomogli mnogi građani Bečkereka. Među njima je, osim Jevreja, bio i nemali broj Srba, Mađara i Nemaca, o čemu svedoče sačuvani spiskovi priložnika. O arhitektonskom izgledu sinagoge brinuo je Leopold Baumhorn (1864 – 1928), u to vreme već proslavljeni graditelj ove vrste građevina u srednjoj Evropi. Rođen u Češkoj, s diplomom arhitekte stečenom u Beču, Baumhorn je životom bio vezan za Budimpeštu, a delom za tadašnju Ugarsku. Ovaj ambiciozni arhitekta, koji je u cilju svog usavršavanja proputovao srednju Evropu i Italiju, ostavio je iza sebe 22 sinagoge.

Sve su građene u tzv. mavarskom stilu.

Nama preostaje da o utisku monumentalnosti zrenjaninske sinagoge sudimo preko onih sačuvanih u Budimpešti, Temišvaru, Novom Sadu.

Zrenjaninska sinagoga je osveštena 17. avgusta 1896. godine.

Imala je izgled kubične građevine iz čijeg se središta uzdizala kupola velikog raspona. Tambur kupole, višeugaonog preseka, nosio je dekorativnu kalotu sastavljenu od segmenata. Prozori su se nalazili na kaloti kubeta, i to po tri na svakom segmentu. Fasade ove građevine bile su izuzetno dekorativne. Prednja fasada, obeležena monumentalno obrađenim portalom i čipkastom kamenom rozetom, nalazila se na zapadnoj strani građevine. Rozete, bifore (udvojeni prozori), krovni venac, male kupole na uglovima, samo su deo ove bogate dekoracije. Lepoti spoljnih zidova sinagoge doprinosila je i polihromija fasada. Raznorodan i raznobojan materijal upotrebljen za građenje, po preporuci arhitekte, nabavljen je sa raznih strana.

Unutrašnjost sinagoge je bila osvetljena električnim svetlom, što je bila novost u to vreme jer je električna struja tek stigla u grad. Pošto su Jevreji po ulasku nemačkih trupa u Banat proterani, a najviđeniji među njima lišeni života, Nemci su pristupili rušenju sinagoge. Rušenje ovog remek-dela sakralne arhitekture navodno je bilo potaknuto besmislenim verovanjima Nemaca da se u njenim temeljima nalazi ukopano blago. Ili je ova priča, što je verovatnije, izmišljena da bude uteha gradu koji je ostao bez građevine kojom se ponosio. Jedino što nam je preostalo od ove crkve su orgulje, pravljene u Beču, a koje se danas nalaze u reformatorskoj crkvi u Zrenjaninu i jedna vrata, danas u zgradi Jevrejske opštine.

.

.

Sinagoga u Pančevu

Zgrada sa kapijom i dva neobična prozora u ulici dr Svetislava Kasapinovića je pančevačka sinagoga, tačnije rečeno, ono što je od nje ostalo. Na ovom mestu se sve do sredine ovog veka nalazila velelepna građevina, na čast i ponos ne samo Jevreja, već svih Pančevaca. U vreme kada su reprezentativne građevine u Pančevu projektovali bečki i peštanski arhitekti, dakle na razmeđi vekova, Jevreji pristupaju pripremama za podizanje nove sinagoge. Prikupljen je novac za izgradnju i angažovan arhitekta Karlo Fenjveš iz Budimpešte koji je sinagogu projektovao uspešno kombinujući elemente neogotičkog i mudehar stila.

Građevinske radove izveo je preduzimač Ferdinand Šec iz Pančeva od 1907. do 1909. godine, a 16. maja 1910. godine sinagoga je svečano osveštena.

Tokom okupacije zgrada sinagoge se vodila kao imovina Školske zadužbine nemaca u Banatu, da bi neposredno po završetku Drugog svetskog rata sinagoga bila vraćena jevrejskoj zajednici, na osnovu pravomoćnog zaključka Sreskog narodnog suda u Pančevu. Čudnim usudom i nekom ludačkom logikom istorije, desetak godina nakon završetka rata na udar vlasti došao je i najznačajniji simbol postojanja jevrejske zajednice u Pančevu. Sama Sinagoga je tokom okupacije i borbi za oslobođenje Pančeva od nemačke okupacije pretrpela lakša oštećenja – izrešetani su krovni pokrivači i kupola, polupani prozori, a krovovi provizorno prekriveni ter papirom. U svakom slučaju, nisu bila tolika da se nisu mogla sanirati. Narodna vlast nije vodila mnogo računa o ovom, u duhovnom, religijskom, arhitektonskom i svakom drugom smislu vanredno značajnom objektu, tako da nije ništa preduzela da mu vrati stari sjaj. Jevrejska zajednica, isuviše mala da bi mogla da finansira renoviranje sinagoge, a i zauzeta problemima zbrinjavanja preostalih sunarodnika, odlučila je da proda ovaj verski objekat.

Savez jevrejskih opština za FNRJ marta 1955. godine odobrio je Jevrejskoj verskoj opštini u Pančevu da može sačiniti kupoprodajni ugovor za plac i objekat sinagoge. Zašto opština Pančevo nije iskoristila pravo preče kupovine za sada nije poznato. Tek sredinom 1955. godine Mihajlo Oravec i Borislav Stojkov, pa dva frizera iz Pančeva, postaju vlasnici placa i zgrade sinagoge.

Vlast je delovala u skladu sa sledećom premisom – nema Boga, nema Jevreja, nema ni sinagoge, pa je dala dozvolu za rušenje objekta. Ko je i kada potpisao tu dozvolu i time ispisao jednu od najsramnijih stranica novije istorije Pančeva, takođe nije poznato. Tokom 1956. godine novi vlasnici ruše sinagogu i na njenom mestu podižu dve prizemne stambene zgrade. Tako je Pančevo izgubilo jedan od svojih temeljnih simbola, a o njegovom postojanju i o učinjenom grehu ostalo je da svedoči ovo krilo zgrade. U leto 1957. godine tu se useljavaju sestre Margita Pajić i Jolanda Hofman, rođene Rada i tu će dočekati kraj života. Godine 1986. nekretnina je uknjižena kao društvena svojina kojom raspolaže opština Pančevo.

Ovaj ostatak nekada prestižne pančevačke građevine sada je prazan i zapušten i o njemu niko ne vodi računa. Dvorište sinagoge obraslo je u korov, a sa ulice je vidljiva još samo pumpa za vodu. Koliko je poznato, nije sačuvana ni jedna fotografija enterijera sinagoge, pa se o njenoj unutrašnjosti ništa pouzdano ne može reći. Jedini materijalni ostatak su isklesane tablice sa deset zapovesti koje se nalaze u Jevrejskom istorijskom muzeju u Beogradu.

.

.

Sinagoga u Šapcu

U toku XIX veka zahvaljujući bogatoj okolini, kulturnoj i prosvetnoj tradiciji Šabac se znatno isticao među ostalim gradovima Srbije. Prvi Jevreji u Šapcu naseljavaju se tek početkom XIX veka, a u drugoj polovini sagrađena je prva sinagoga i utemeljeno Jevrejsko groblje koje je danas pod zaštitom Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture. Tokom 1850. godine u gradu je osnovan ogranak cionskog društva za kolonizaciju Palestine, a članovi tog društva bili su gotovo svi šabački Jevreji tog vremena, negde oko 15 familija.

Povodom zabrane na posedovanje imovine sačuvano je više pisama šabačkih Jevreja knezu Mihajlu Obrenoviću, a u arhivu Srbije postoji nekolicina molbi za ispis iz srpskog državljanstva i traženje austrijskog.

Posle ukidanja zabrana 1888, počela su doseljavanja Jevreja iz drugih gradova u Šabac. Najpoznatiji doseljenik tog vremena bio je lekar Avram Josifa Vinaver koji je, pored posedovanja impozantne stručne biblioteke, bio prvi lekar koji je u Srbiji imao rendgen aparat. Od 1894. godine do početka Prvog svetskog rata, radila je i škola za jevrejsku decu koju je odobrilo tadašnje Ministarstvo prosvete. Učenici su ovu školu pohađali nakon nastave u redovnoj školi, kako bi učili maternji jezik. Godine 1896. u Šapcu je živelo 274 Jevreja.

U periodu između dva Svetska rata, dokumentovane su i sačuvane izborne liste, zapisnici i dokumenti uprave Jevrejske veroispovedne opštine i svi dostupni podaci o rabinu. Na popisu stanovništva grada iz 1921. godine, od 9232 stanovnika njih 70 bili su Jevreji, deset godina kasnije bilo ih je 68, a 1940. 83, dok se na popisu iz 1961. ne pojavljuje ni jedan jevrejski stanovnik Šapca. Posle učestvovanja u balkanskim ratovima i Prvom svetskom ratu jevrejsko stanovništvo sve više je integrisano u život grada. Šabački glasnik 1924. objavio je članak Šapčani na visokim položajima, bankari, advokati, viđeni trgovci i književnici među kojima se spominju Jevreji.

Srbi Mojsijevci, kako su ih zvali, članovi su Društva za pomoć deci, žene su učlanjene u Kolo srpskih sestara, a za počasnog člana pevačkog društva Zanatlija proglašen je Žak Biti Jakov 1931. U to vreme, u gradu je živeo i radio Stanislav A. Vinever (1891 – 1955), prevodilac, novinar, književnik i pesnik. Iako je veći deo života proveo u Beogradu, treba spomenuti da je poznati pisac i pesnik Oskar Davičo (1909 – 1989) rođen u Šapcu, u staroj jevrejskoj šabačkoj porodici Davičo.

U šabačkoj sinagogi održavale su se proslave za rođendan kralja, dan ujedinjenja Kraljevstva i rođendan prestolonaslednika, jednako kao i u pravoslavnoj i katoličkoj crkvi. Lokalne novine pisale su o bratimljenju između Srba i Jevreja i o prelasku jevrejskih muškaraca u pravoslavlje zbog sklapanja brakova sa pravoslavnim devojkama, jer je mnogo teže bilo da one pređu u Mojsijevu veru.

Događaji koji su obeležili savremenu istoriju grada otpočeli su 1940. godine, kada je u Šabac iz Kladova pristiglo više od 1000 jevrejskih izbeglica koje su zaustavljene na svom putu iz Nemačke, Čehoslovačke i Austrije ka Palestini. Bili su smešteni u starim mlinovima, taman kada su se donekle integrisali u život grada, počeli da učestvuju u sportskim i kulturnim događajima, zadesila ih je okupacija. Svim jevrejskim starosedeocima imovina je zaplenjena i opljačkana, a izbeglice su u julu 1941. prebačene u radni logor na Savi. Jevreji su likvidirani 13. oktobra u zaseoku Poloj, između Save i puta Mačvanska Mitrovica – Zasavica. Posle Drugog svetskog rata u gradu su ostale ukupno dve jevrejske porodice koje su se iselile u Izrael krajem osamdesetih. Danas u Šapcu ne postoji Jevrejska zajednica.

Građani Šapca obeležili su mesto stradanja u selu Jarak, česmom sa natpisom:

Za ljubav, za bratstvo, za vodu.

.

Od 1982. godine održavan je tradicionalni međunarodni plivački maraton Šabac-Jarak kao memorijalna trka pod nazivom Trka mira, rekom Savom, dužine 18 kilometara i 800 metara.

.

.

Sinagoga u Sremskoj Mitrovici

Kamen temeljac sinagoge postavljen je 25. oktobra 1904. godine. Tačno u 11 časova otpočeo je blagoslov temeljnog kamena, koji je obavio rabin g. Salamon Neuman iz Vinkovaca.

Tajnik bogoštovne opštine, g. Eduard Alt, pročitao je spomenicu, koju su svi prisutni predstavnici oblasti, društava i ostalih korporacija potpisali. Iza toga su obavljene daljnje ceremonije, kao i polaganje spomenice i novca od 1 krune, zatim po jedan komad od 20 i 10 forinti od nikla, i 2 i 1 forinte od bakra u temeljni kamen.

(“Sremske novine” od oktobra 1904. godine.)

.

Na zapadnoj, frontalnoj, strani sinagoge, na centralnom delu friza, iznada portala i prozora pisalo je:

כי ביתי בית תפילה יקרא לכל העמים
Ki bejti bejt tefila jikare le’kal ha’amim
I ovaj dom će biti dom molitava za sve narode
(Isaija 56:7)

.

Sinagoga se nalazila na uglu ulica Svetog Save i Dositejeve (danas je tu kuća sa adresom Svetog Save br. 7) i pravljena je prema projektu nepoznatog peštanskog arhitekte. Bila je to impozantna građevinas na sprat rađena u neoklasicističkom stilu i aškenaskog rituala. Izgrađena je u potpunosti od dobrovoljnih priloga i darova. Građani su je nazivali ”Templa”. Radove je izvodio poznati mitrovački graditelj Ivan Voler. Opis unutrašnjosti sinagoge, koja je bila strogo ortodoksna, dao je Eduard Flajšman u svojim sećanjima, što je jedino svedočanstvo koje je ostalo:

Hram je bio prostran, sa mnogo prozora. Zidovi molovani u bež boji. Svod je bio ispupčen u polukrugu i ofarban jednom lepom plavom bojom sa zlatnim zvezdama, dekorisan kao imitacija neba. Klupe su bile u solidnoj izvedbi, farbane uljanom farbom u svetlo smeđoj boji sa furniturom kao imitacijom godova u drvetu, što je bio ručni rad. Za vreme svog postojanja od nepune četiri decenije, u unutrašnjosti se nije ništa promenilo.

Organizator sakupljanja dobrovoljnih priloga i dr. za izgradnju sinagoge bio je Josip Flajšman, sin religioznih roditelja iz Budimpešte. Njegov otac Eduard, sem novca, darovao i jednu Toru. Moj deda sa majčine strane, Benjamin Flajšman darovao je veliki sto na kome se čitalo iz Tore. Taj sto je u isto vreme bio i propovedaonica za rabina. Prednja ploča stola, na kome se čitalo iz Tore, mogla se podići. Sa stražnje strane stola bile su stepenice uzidane u njega, kojima se rabin penjao za govornicu. Taj sto je unet u hram još za vreme gradnje, zbog svojih dimenzija.

Porodica Somer iz Budimpešte darovala je, pošto su bili koanim, veliki srebrni lavor i uz to srebrni bokal, za pranje ruku Koanima pre davanja blagoslova hramu.

Josip Dajč, kamenorezac iz Beograda i sin trgovac Ignjata Dajča iz Mitrovice, darovao je dve mermerne ploče u kojima je bilo uklesano Deset božijih zapovesti. Jedna ploča je stajala u hramu na svetoj škrinji, a druga je ukrašavala hram spolja, na fasadi, pri ulazu u hram.

Pomenute klupe u prizemlju sinagoge bile su samo za muškarce, dok je za žene postojala galerija, na koju se penjalo stepenicama. Galerija za žene je bila u zapadnom delu hrama, iznad glavnog ulaza. Na dan Jom Kipur (יום כיפור) – dan pokajanja i praštanja, deca su se penjala na galeriju i nosila majkama dunje sa nabodenim karanfilićima, jer se sa tim mirisom lakše podnosio iscrpljujući (celodnevni) post.

Na čevoj strani zgrade uklesano je bilo:

בזמרות נריע לו בפנים
Bi’zmirot narija lo
Pevaćemo i hvalićemo pred Njim
(Psalmi 95:2)

Dok je s desne strane stajalo:

קודמתה פנס בתורה
Kodamta panas be’Tora
Dobrodošli s Torom

Pljačkanje sinagoge počelo je već u aprilu 1941. godine. Prvo je bio oštećen krov, a zatim su iznošene klupe, zastori, svećnjaci kao i sve druge  pokretne vrednosti i stvari, a potom se prešlo se na razgrađivanje sinagoge, skidani su prozori i vrata, razvlačeni crep i cigla. Ovim poslom rukovodio je Feješ Antal, činovnik Gradskog poglavarstva. Sinagoga je do temelja uništena u toku 1942. godine. Sva cigla od sinagoge bila je prvo složena a zatim i razvučena i upotrebljena za bunkere i druge vojne svrhe od strane Nemačke i domobranske – ustaške vojske. Posle tridesetsedam godina svog postojanja, 6. avgusta 1942. godine ostaci sinagoge su minirani i uništena do temelja, a ubrzo zatim je sledilo i gotovo potpuno uništenje jevrejske populacije u gradu.

Korišćen tekst iz knjige Jovanke Dražić “Jevreji u Mitrovici”, iz 1998. godine.

Zahvalnost Draganu Sabljovu na ustupljenim fotografijama i tekstualnim informacijama vezanim za sinagogu u Sremskoj Mitrovici.

.

.

O sinagogama u Nišu

Smatra se da je prva niška sinagoga, ili molitveni dom, postojala još 1695. godine, iste godine od kada postoje i prvi pisani podaci o niškoj jevrejskoj zajednici. Godine 1765. na položaj niškog rabina dolazi Rahamim Naftali Gedalja, mudar i energičan čovek koji je mnogo doprineo razvitku verskog duhovnog i kulturnog života male jevrejske zajednice u Nišu. Smatra se da je imao svoju ješivu (ישיבה – škola za proučavanje ”Talmuda”) gde je vaspitavao generacije pobožnih Jevreja. Službovao je 16 godina, a smatra se da se njegov grob nalazi na današnjem jevrejskom groblju u Nišu.

Prva sinagoga je sazidana 1801. godine, za vreme službovanja pomenutog rabina kada je i posvećena.

U doba Turaka, između dva drvena mosta na Nišavi, prostirala se jevrejska mahala. Turske vlasti koje su dale dozvolu za njeno osnivanje nazvali su je Čivutana. Mahala je imala ješivu, sinagogu, rabinovu kuću, obredno kupatilo (mikve, מקווה), zgradu jevrejskog doma i mnoštvo prizemnih kuća. U velikom požaru koji je izbio 15. augusta 1879. godine, cela jevrejska mahala je izgorela. Krajem XIX veka pominje se velika sinagoga El Kal Grande i mala sinagoga El Kal Čiko, u nekadašnjoj Davidovoj ulici. Takođe se može naći da je u to vreme u Nišu bilo 11 svitaka ”Tore” (תורה):

• devet svitaka Tore u velikom

• i dva svitka u malom hramu

.

Početkom XX veka jedna je Tora proglašena za pasul (פסול) – neupotrebljivu i po završetku Prvog svetskog rata odlučeno je da se sazida nova sinagoga, jer je stara bila sklona urušavanju. U međuvremenu su stari hram malo prepravili i on je još dugo služio svojoj funkciji.

Aprila 1924. godine počelo se sa gradnjom sinagoge, kamen temeljac svečano je položen 18. maja 1924. godine, ali je radove poremetila eksplozija zaostale nemačke bombe. Zidana je od novčanih sredstava Jevreja koji su u Nišu živeli, zidana je na placu Jevrejske veroispovedne opštine u Davidovoj ulici br. 2. Smatra se da je projektant ove sinagoge bio arhitekta Jaša Albala iz Beograda, mada postoji mogućnost da su je projektovale arhitekte iz Beograda, Milan Kapetanović i Viktor Azriel. Sinagoga je bila prostrana, sa otvorenom galerijom za žene.

U proleće 1925. godine zgrada je završena, tada se mogla tek porušiti stara sinagoga.

Rabin Avram Daniti kaže za Jevreje Niša:

Bili su oduvek vrlo pobožni, i prva im je briga bila Hram i vršenje verskih obreda. Mnogo su vremena provodili u Ješivama čitajući pobožne knjige i slušajući pripovedi, koje su održavale i održavale do danas jednu retku pobožnost u opštini.

.

Iznad ulaznih vrata sinagoge, pored Magen David (מגן דוד), Davidovog štita poznatijeg kao Davidova zvezda, stajao je citat:

זה השער ליהוה צדיקים יבאו בו
Ze ha’ša’ar la’Adonaj, cadikim javou vo
Ovo su vrata božija, pravedni neka uđu
(Psalm 118:20)

Do početka Drugog svetskog rata, sinagoga je služila svojoj funkciji. Za vreme rata Nemci su je koristili kao magacinski prostor, a posle rata ona nije bila u funkciji. Niko se od Jevreja koji su tu živeli nije vratio u svoje domove. Majo Mevorah je do 1948. zgradu sinagoge čistio i održavao, a posle njegovog odlaska za Izrael 1948. godine, zgrada je zatvorena. Godine 1970. Jevrejska opština je bila uslovljena, da zgradu sinagoge proda ili će joj se zbog neupotrebe zgrada oduzeti. Te godine zgrada sinagoge prodaje se Narodnom muzeju u Nišu, pod određenim uslovima.

Narodni muzej se obavezao da će zgradu sinagoge čuvati, koristiti isključivo u kulturne svrhe i da će postaviti spomen tablu sećanja na Jevreje koji su tu živeli, a nikada se posle II svetskog rata nisu vratili u svoje domove.

Zbog arhitektonskih i istorijskih vrednosti, zgrada sinagoge je stavljena pod zaštitu države 1986 godine. U jesen 2001. godine krenulo se sa sanacijom i renoviranjem, oronule i naprsle sinagoge. Radovi su završeni spolja, maja 2003, dok se za radove u njenoj unutrasnjost traže novčana sredstva.

Trenutno ranjena, čeka neke bolje dane.

.

.

Sinagoga u Apatinu

Zgrada sinagoge u Apatinu nalazi se u ulici Ognjena Price, u neposrednoj blizini glavne ulice. Sagrađena je u neorenesansnom stilu 1885. godine. Kada su pripadnici konstantno malobrojne jevrejske zajednice toliko ekonomski ojačali da su mogli da finansiraju izgradnju namenski građene bogomolje za zadovoljavanje njihovih religioznih potreba, sakupljena su finasijska sredstava koja su osigurala realizaciju ovog građevinskog poduhvata. Do tada je u te svrhe korišćen jedan stambeni objekat za koji su apatinski jevreji plaćali zakup i koji je minimalno bio adaptiran za osnovne religiozne aktivnosti.

Nakon rata, zbog praktično nastanka jevrejske populacije u Apatinu, prestaje potreba za njenim korišćenjem, tako da se prodaje, 1955. godine, predstavnicima baptističke crkve. Kompletna fasada ostaje ista, a jedina intervencija sastoji se u postavljnja krsta na vrhu objekta, odnosno na kamenu ploču s Mojsijevim porukama se dodaje krst koji simbolično označava konverziju objekta iz judaističke konfesije u baptističku.

Osobenost ove sinagoge je polihromni mural na tavanici, po sadržaju netipičan za judaizam i ispisan hebrejskim pismom obrnutog redosleda te se tekst može čitati jedino preko ogledala. Tako mural, obrnutim slovima na hebrejskom, prikazuje Tablice saveza (Luhot Ha’Berit, לוחות הברית). Nekada je u dvorištu crkve bila škola koju su pohađala jevrejska, ali i deca bogatijih Apatinaca druge veroispovesti koji su želeli da njihovi potomci steknu kvalitetno obrazovanje, karakteristično za svršene učenike ove škole.

U Apatinu je relativno dobro očuvan čitav centar jevrejskog života. U kompleksu sinagoge je mikve (מקווה), prostor dvorazredne nekadašnje škole i stan rabina-učitelja, a profesor Čerešnješ, je uočio i tragove jednog manjeg objekta na dvorišnom zidu, za šta pretpostavlja da su tragovi ritualne klaonice (šehita, שחיטה).

Ivan Čerešnješ, profesor Hebrejskog univerziteta u Jerusalimu, veruje da je singoga u Apatinu, jedna od tri najznačajnija kulturno-istorijska jevrejska nasleđa u Srbiji i regionu. Gospodin Čerešnješ, koji već pet godina u prepisaci sa apatinskim hroničarem i piscom Borisom Mašić, izučava i angažuje se na očuvanju kulturnog nasleđa jevrejske zajednice u Apatinu.

Apatinska sinagoga, Jevrejsko groblje u Nišu i ritualno kupatilu u Pirotu, gde je jedino mikve (ritualno kupatilo) iz Otomanskog perioda na čitavom Balkanu, su po mom sudu najznačajniji kompleksi jevrejske kulturne baštine. U Ministarstvu kulture su obećali pomoć.

Divim se znanju i lucidnosti rabina koji  je u vreme gradnje naručio takav prikaz možda najznačajnijeg događaja u jevrejskoj istoriji, momenat kada Jevreji od naroda postaju nacija, primajući Zakon koji im određuje put u večnost..

ODABIR TEMA