/ Bet Izrael, Gemilut Hasidim, Oneg Šabat… /
.
Sa stepeništa koje vode iz pešačke zone u sinagogu Sukat Šalom (סוכת שלום), stiče se prvi utisak o njoj: jednostavna i elegantna arhitektura, u dvorištu krošnje drveća. Beogradska Jevrejska opština ima oko 1800 članova, najveća je u Srbiji i gaji tradiciju i kulturu sefardskih Jevreja (sefaradim, ספרדים), koji čine njenu većinu. Još je u 17. veku beogradska Opština bila poznata po svojoj ješivi, školi u kojoj su se izučavali ”Talmud” (תלמוד) i ”Tora” (תורה). Rabin Juda Lerma, koji se 1617. godine doselio iz Soluna napravio je od Beograda centar znanja. Kao najznačajniji politički događaj za Jevreje Srbije, važi Berlinski kongres iz 1878. godine: Srbija je postala nezavisna država, a Jevreji su dobili građanska i politička prava. Opština (kehila jehudit, קהילה יהודית) se od tog vremena razvija, a broj Jevreja postaje sve veći. Godine 1931. bilo je oko 8000 Jevreja u Beogradu. Novi sefardski kal (כל) – kako su sefardi nazivali sinagogu – Bet Izrael (בית ישראל), osvećen je 1908. godine.
Još jednu značajnu građevinu je 1923. godine podiglo Jevrejsko dobrotvorno društvo Oneg Šabat (עונג שבת) i Gemilut Hasidim (גמילות חסדים). Ova kuća sa vidnim uticajima mavarske arhitekture još uvek postoji u Jevrejskoj ulici, na Dorćolu (Rex).
Kada se ide dalje u istoriju, nailazi se na ime porodice Davičo (דוויצ’ו), koje predstavlja unikat.
”Postoji samo jedna familija na celom svetu sa ovim prezimenom i mi tačno znamo koliko nas ima”, kaže Svetlana Davičo.
.
Lana Davičo je negovana dama s građanskim manirima. Njen glas i njeno lice su poznati: godinama je vodila emisiju na televiziji o španskom jeziku i kulturi. Često je u Beču (וינה), gde živi njena porodica, čije stablo može da se prati do 1750. godine. U Beču je živeo i njen predak i to u egzilu. Bilo je to pre oko 200 godina, kada je srpski knez Miloš angažovao Haima Davida (חיים דוד), sina predsednika Jevrejske opštine kao dvorskog liferanta. Knez ga je prozvao Hajim (היים) Davičo. Istovremeno je Davičo bio liferant turskog vezira Jusuf-paše i tako je saznao za njegov plan da ubije kneza Miloša.
Hajim Davičo je uspeo to da prenese Milošu i tako mu spase život, ali je zbog toga morao da izbegne u Beč.
Pred smrt se vratio u Beograd, grad u kome je rođen.
Iako na teritoriji današnje Srbije Jevreji žive od antičkog doba, njihova se prisutnost može pratiti od 16. veka, naročito posle progona iz Španije (Sfarad, ספרד). Sada je već više od pola milenijuma je prošlo od kako su Jevreji prema Alhambra dekretu, Decreto de la Alhambra (Giruš Sfarad, גירוש ספרד), koji su izdali španska kraljica Izabela i njen suprug Ferdinand, morali da napuste svoje domove. Sefardske Jevreje, koji su se zatim naselili na Balkanau, opisao je nobelovac Ivo Andrić u svom romanu “Travnička hronika“:
U nama nikada neće ugasnuti želja za boljim svetom, svetom reda i čovečnosti u kom se pravo ide, mirno gleda i otvoreno govori.
.
Sefardski Jevreji su ono što ih vezuje za Španiju, doneli sa sobom: živost, melodičan judeošpanski jezik (ladino, לדינו), romanse i ključeve svojih domova. Sefardsko groblje u Beogradu postoji od 1888. godine i do danas je u upotrebi. Na njemu se, pored ostalih, nalazi i spomenik jevrejskim žrtvama fašizma arhitekte nadrealiste Bogdana Bogdanovića, koji je od 1993. godine živeo u egzilu u Beču. Spomenik u sebi sadrži delove grobova sa starog jevrejskog groblja. Jedan od osnovnih ciljeva rabina Isaka Asiela bio je da renovira aškenasku sinagogu i da je ispuni ljudima. U 19. veku su u Beograd došli aškenaski Jevreji (aškenazim, אשכנזים), uglavnom zanatlije iz Austro-Ugarske. Aškenaska sinagoga, templ kako je oni nazivaju, osvešćena je 1926. godine za 1300 aškenaskih Jevreja koliko ih je u to vreme živelo u Beogradu. Ova sinagoga je imala mikve (מקווה), ritualno kupatilo, studenstsku menzu, gimnastičku salu, kao i školu za veronauku. Tokom nemačke okupacije između 1941. i 1944. godine, sinagoga je korišćena kao javna kuća za nemačke vojnike. Danas je ona jedina koja je u Beogradu očuvana. Petkom uveče i za vreme praznika, sija u punom sjaju. Posle službe na Šabat (שבת), vernici se redovno okupljaju u zajedničkim prostorijama, ali i ne samo tada.
Ove prostorije su zimus bile pune tokom posete aškenaskog vrhovnog rabina Izraela, Jone Mecgera. Po običaju, u beogradskoj sinagogi sede žene i muškarci na istom nivou: muškarci u sredini, a žene sa leve i desne strane. Ovog puta su žene, kako to ortodoksni običaji zahtevaju, morale da pređu na galeriju. Ali nije samo to bilo neuobičajeno tokom druge večeri praznika Hanuka (חנוכה), koje je organizovala Jevrejska opština Beograd i ”Bnei Brit” (בני ברית) loža Srbije.
Bnei Brit loža Srbije je osnovana 1911. godine, kao institucija sefardskih i aškenaskih Jevreja. Jedna od njenih inicijativa, bila je osnivanje jevrejskog muzeja koji čuva istoriju srpskih Jevreja. Ove godine je Muzej pretvoren u kulise za film “Kada svane dan“, koji takođe govori o potresnoj istoriji nemačkog logora “Sajmište“. Tu su ubijeni poslednji Jevreji Beograda i kao takav je Beograd bio među prvim gradovima, koji su proglašeni za grad bez jerejskih sugrađana. U decembru prošle godine se navršilo 70 godina od kako su Jevreji deportovani u logor “Sajmište“. Bilo je to decembra meseca 1941. godine, kada su žene i deca jevrejskog porekla morali da se prijave specijalnoj policiji. Nekoliko meseci kasnije za Beograd je poslat kamion “dušegupka” iz Nemačke. Gec i Majer su se zvali vozači, koji su kamion parkirali ispred logora. Pun entuzijazma je jedan od njih dvojice, šetajući po logoru, sakupio decu oko sebe i podelio im bonbone da bi ih odmah nakon toga zatvorio zajedno sa majkama u kamion i poslao u smrt. Sa ovom akcijom je je Srbija u maju 1942. godine proglašena za judenfraj.
Muškarci jevrejskog porekla su još u jesen 1941. godine poslati u logor “Topovse šupe“, gde su ubijeni. Svake godine u januaru mesecu, sakupi se grupa ljudi na novosadskom Štrandu, ove godine po sedamdeseti put. Sa pogledom na Dunav i Petrovaradinsku tvrđavu nalazi se spomenik koji simbolizuje porodicu i sa njom sve one Jevreje, Srbe i Rome koji su na minus trideset stepeni celzijusovih morali da se skinu, da bi potom bili ubijeni i bačeni u zaleđeni Dunav.
Danas u Novom Sadu živi oko 600 Jevreja, pre rata bilo ih je 4.500. Jedina postojeća sinagoga u Novom Sadu, zbog svoje izuzetne akustike služi danas kao koncertna sala u kojoj između ostalog Jevrejska opština Novi Sad tradicionalno zajedno sa Srpskom Pravoslavnom Crkvom organizuje koncert na kome su i svi ostali predstavnici religija prisutni. Put kroz Vojvodinu je put po Panonskoj niziji sa beskrajnim poljima suncokreta i zlatnog žita, koji vodi do granice sa Mađarskom i grada Subotice. Grad secesije, sa 220 članova jevrejske zajednice, poznat je po svojoj sinagogi. U njemu žive Jevreji od 1775. godine, tek početkom 20. veka grade se sinagoga i opština. Tokom praznika u Subotičku Jevrejsku Opštinu dolaze članovi iz još manjih zajednica: Sombora, Zrenjanina, Kikinde, Pančeva i Zemuna. Jedna od najmanjih jevrjeskih zajednica je ujedno i njena najjužnija u gradu Nišu. Njenih četrdesetak članova se bore za očuvanje svoja dva jedina preostala spomenika: sinagoge i groblja. Rabin Isak Asiel je od sekularne, uspeo da stvori zajednicu čiji članovi žive na tradicionalan način i koja poseduje košer kuhinju. Šabat i službe za praznike se redovno održavaju.
Kod velikog broja mladih ljudi je uspeo sa svojim interesantnim predavanjima, humorom i spontanošću da razvije jervejski identitet. Svojim oštrim umom i znanjem predstavlja Jevrejsku zajednicu u javnosti i bori se protiv antisemitizma. I svakodnevno ide uobičajenim putem od sinagoge do opštine i nazad, gde se i danas odvija jevrejski život.
ODABIR TEMA