/ Hipoteza o intelektualnom odstupanju od pravila /
.
Pitanje da li aškenazi Jevreji (Jeudej aškenaz, יהודי אשכנז) imaju viši koeficijent inteligencije (IQ) u odnosu na druge etničke grupe često ume da se pojavi kao jedno kontraverzno pitanje, ali istovremeno i kao pitanje koje vredi i malo dublje i podrobnije istražiti jer je više studija do sada zaista ukazalo na to da aškenazi u proseku imaju IQ količnik u rasponu od 107 do 115 poena. Takođe, isto tako je činjenično poznato kako aškenazi, kao jevrejska podgrupa imaju više nego uočljivu prisutnost, ali i uspeha, u intelektualno-naučnim sferama ljudskog delovanja i to daleko od proporcije spram broja ljudi koji ovu grupu čine. Prema naučnom radu iz 2005. godine objavljenom pod nazivom “Natural History of Ashkenazi Intelligence“, predočeno je dâ Jevreji kao grupacija genetski prenose i nasleđuju značajno viši vid verbalne (verbal intelligence) i prirodno-matematički (mathematical intelligence) orjentisane inteligencije u odnosu na prostornu (spatial intelligence), koja je, pak, niža od proseka nego kod ostalih etničkih grupa u svetu. Sve to je uslovljeno određenim naslednim, genetskim mutacijama, ali u dobroj meri i ekonomskim uslovima kroz istoriju kojima su bili pre svega izloženi aškenazi bili izloženi, posebno tokom Srednjeg veka.
Suprotno ovom inicijalnom gledištu, odnosno hipotezi, stoje stanovišta koja za gore pomenute urođene mutacije, ili specifične bolesti, kao i za intelektualne uspehe određene grupe ljudi, vide pre svega u specifičnoj jevrejskoj kulturi koja na vrlo određeni način od rane dobi svoj narod vaspitava konstantnom učenju, odnosno pristupa učenju kao procesu ključnom za preživljavanje u vremenu i društvenim prilikama kakve one bile, kao i gledištu da je proces učenja svojevrsni mehanizam koji nema kraja, te se učenju pristupa kao procesu koji zauvek traje. Do kraja života individue.
Ali pre nego što uronimo dublje u ovu tematiku treba nešto više reći i o tome ko su Jevreji aškenazi.
Aškenazi, ili na hebrejeskom aškenazim (אשכנזים) predstavljaju populaciju jevrejske dijaspore koja je izvorno pripadala još Svetom rimskom carstvu (Holy Roman Empire) iz perioda oko I veka. Tradicionalno se aškenazi služe jidišom (jidiš dajč, ייִדיש־דײַטש), jezikom koji mnogi smatraju tek dijalektom nemačkog jezika, odnosno zapadno-germanskog, koji se u ovom slučaju piše hebrejskim alefbetom, koji je nastao tokom Srednjeg veka i koji je po mnogo čemu bio i ostao ključan za aškenaze, pa samim tim i za njihov neupitni intelekt o kojem će ovde biti mnogo više reči u nastavku.
Aškenazima se smatraju Jevreji dijaspore koji su živeli pre svega na području Rajne, zapadne Nemačke i severne Francuske tokom Srednjeg veka. Kasnije se ta skupina proširila i zauzela mnogo veće područje više orjentisano istoku Evrope naseljavajući se na područijima današnje Poljske, Litvanije, Letonije, Rusije, Ukrajine i drugih.
Termin, odnosno naziv aškenazi dolazi od imena biblijske (TaNaH, תנ”ך) ličnosti Aškenaz-a (אַשְׁכְּנָז), jednog od Nojinih (Noah, נח) potomaka. Sin Gomera (גמר) (Germania, Germanikia?!). Njihove početne naseobine mogu se locirati čak i na slovenskim teritorijama, pre kasnije migracije ka zapadu. No danas terminom Aškenaz zovemo Nemačku, samim tim možemo reći da su Jevreji aškenazi zapravo Jevreji sa šireg područja nemačke teritorije. Slično kao i s odrednicom sefardi (sfaradim, ספרדים) koja upućuje da se radi o španskim Jevrejima – jer je Sfarad (ספרד) Španija na hebrejskom jeziku (ivrit, עברית).
Najveći broj aškenaza danas živi i radi u Sjedinjenim Državama i broj im se kreće između 5 i 6 miliona, te samim tim brojčano oni čine najreprezentativniju i statistički najuređeniju skupinu aškenazi Jevreja na jednom mestu i na osnovu toga možemo izvlačiti više nego važne i korisne zaključke koji su nam za ovu temu više nego značajni. Takođe ih u Izraelu (Medinat Jisrael, מדינת ישראל) živi 2.8 miliona, dok ih Rusija broji između 200 i 500 hiljada. Potom slede Argentina sa 300.000, Ujedinjeno Kraljevstvo (260.000), Kanada (240.000), Francuska (200.000), Nemačka (200.000) itd.
.
Verovatno najdirektniji dokaz intelektualne različitosti aškenaskih Jevreja u odnosu na druge etničke grupe, ali i druge podgrupe Jevreja, dolazi prvenstveno kroz rezultate psihometrijskih testova (psychometric tests). Različite studije i pristupi njima dali su različite rezultate, ali je većina njih potvrdila natprosečnu verbalnu i matematičku inteligenciju aškenaza, s blagom ispod-prosečnom prostornom inteligencijom – rezultujući prosečnim IQ skorom u rasponu od 107 do 115. Što je primetno više od opšteg proseka koji iznosi 100 bodova (Cochran: 112–115; Murray & Entine: 107–115). Studija iz 1954. godine pokazala je kako 24 od 28 (86%) dece u njujorškim (Sjedinjene Države) državnim školskim ustanovama, a koja imaju zabeleženi koeficijent inteligencije 170, ili više, poreklom pripadaju jevrejskoj etničkoj grupi.
Druga studija samo je potvrdila pređašnje pretpostavke o skoro prosečnoj vizualno-prostornoj inteligenciji (koja je, dakle, nešto niža), prosečne IQ vrednosti 98. Istovremeno jedan naučni rad iz 1958. pokazuje kako su studenti jedne jevrejske verske ustanove (ješiva, ישיבה) pokazali izvanrednu i visoko razvijenu verbalnu inteligenciju koja je pre svega zadužena za aktivno promišljanje, razumevanje, radno pamćenje i matematičke sposobnosti – te je njihov prosečni IQ bio na vrednosti od 126.
Još jedan dokaz koji ide u prilog inicijalnoj tvrdnji o izraženoj visokoj inteligenciji ove grupe Jevreja jeste i taj da aškenazi imaju izraženu disproporciju uspeha, u odnosu na malu populaciju svoje grupacije i to na vrlo širokom intelektualno-naučnom polja istraživanja i delovanja. Tu pre svega ubrajamo nauku, tehnologiju, politiku, pravo i trgovinu kao pravce u kojima dolazi do jasnog izraženog ali i priznatog uspeha. Istovremeno, tek 2% američke populacije čine aškenazi Jevreji koji poreklo imaju s obe roditeljske, aškenaske linije, ipak to je sasvim dovoljno da baš oni čine čak 36% nobelovih laureata samo iz Sjedinjenih Država u XX veku.
Kriva generalne distibucije ljudske inteligencije
.
Detaljnija procentualna statistika nagrađivanih među aškenazima na polju nauke izgleda ovako:
• 25% je dobitnika Fildsove medalje (Fields Medal) – nagrade koja se dodeljuje dvojici, trojici ili četvorici matematičara mlađih od 40 godina na Međunarodnom kongresu Međunarodne matematičke unije (International Mathematical Union, IMU) na svakih četiri godine. Nagrada nosi ime kanadskog matematičara Džona Fildsa (John Charles Fields) i ekvivalent je Nobelovoj nagradi za matematiku;
• 25% dobitnika Tjuringove nagrade (ACM Turing Award) – nagrada koju jednom godišnje dodeljuje američko Udruženje za računarsku tehniku (Association for Computing Machinery, ACM) izabranom dobitniku na osnovu njegovih doprinosa tehničke prirode na polju računarstva koji treba da budu trajnog karaktera i od velikog tehničkog značaja. Nazvana je po čuvenom, maestralnom Alanu Tjuringu (Alan Mathison Turing);
• 1/4 svih dobitnika nagrade Regeneron Science Talent Search – najstarije i najprestižnijeg istraživačko-naučno nadmetanja u Sjedinjenim Državama za učenike srednjih škola koja se dodeljuje gotovo 60 godina (Westinghouse Science Talent Search);
• 38% dobitnika Oskara (The Academy Award, Oskars) za filmsku režiju – najprestižnija filmska nagrada Američke filmske akademije (Academy of Motion Picture Arts and Sciences, AMPAS);
• 1/3 svih studenata Ajvi lige (The Ivy League) – 8 najprestižnijih privatnih univerziteta severo-istočne obale Sjedinjenih Država;
• 30% Američkog vrhovnog suda (Supreme Court of the United States) – najviša instanca sudske vlasti u SAD;
• u Ujedinjenom Kraljevstvu Jevreji su takođe veoma zastupljeni u ukupnom broju dobitnika Nobelove nagrade za različite oblasti, s faktorom 8.0;
• u Mađarskoj su tridesetih godina prošlog veka aškenazi činili svega 6% stanovništva, ali je taj procenat brojao skoro 56% ukupnog broja lekara u zemlji lekara, 49% pravnika, 30% inženjera i 59% bankarskih službenika.
Ukoliko posmatramo broj dobitnika Nobelove nagrade tokom celog XX veka i u prvoj polovini XXI veka, ali iz celog sveta, broj Jevreja u ovoj kategoriji čini 22%, ili makar onih koji imaju jevrejsko poreklo makar po jednom roditelju. Reč o laureatima s polja fizike, hemije, ekonomije, medicine, književnosti i Nobela za mir. I sve to s ukupnim učešćem u svetskoj populaciji od 0.2%.
Detaljnu listu možete ovde naći.
.
Pođemo li od pretpostavke da postoje određene statističke razlike u koeficijentu inteligencije između aškenazi Jevreja, kao podgrupe, i drugih etničkih grupa ipak i dalje ostaje pitanje koliko su te razlike uslovljene genetskim faktorima.
.
U već pomenutom članku iz 2005. godine s početka ovoga teksta ”Natural History of Ashkenazi Intelligence“, Greg Kohran (Gregory Cochran), Džejson Hardi (Jason Hardy) i Henri Harpending (Henry) izneli su pretpostavku da su, vrlo verovatno, neki od glavnih faktora za ovakav razvoj događaja pre svega uslovi života u kojima su aškenazi živeli tokom Srednjeg veka u Evropi, te da je upravo to i najviše doprinelo drastičnom razvoju visoke verbalne, ali i logičke inteligencije kod ove etničke podgrupe Jevreja.
Četiri su glavne premise ovoga članka:
1. Danas aškenazi poseduju viši prosečni matematički i verbalni IQ, kao i vrlo neobičan kognitivni profil u poređenju s drugim etničkim grupacijama.
2. Grubo govoreći, ali od 800. pa sve do 1650. godine aškenazi Jevreji na tlu Evrope pripadaju vrlo izolovanoj, ako ne i najizolovanijoj genetskoj podgrupi. To je pre iz razloga što u tom periodu kada god bi se neko od aškenaza venčao sa nekime ko nije jevrejskog porekla oni napuštali bi jevrejsku zajednicu u kojoj su živeli. Mali je broj slučajeva kada bi se neko ko nije jevrejskog porekla venčanjem priključio jevrejskoj zajednici.
3. Tokom istog perioda lokalni (antisemitski) zakoni zemalja u kojima su Jevreji živeli zabranjivali su im da se bave većinom običnih, svakodnevnih poslova kojima su sve svi drugi bavili, poput poljoprivrede i zanatstva, te ih prinuđivali da se bave pre svega finansijama, menadžmentom ili međunarodnom trgovinom, jer je crkva tog vremena svojim vernicima zabranjivala da se direktno bave novcem jer ga je smatrala nečistim i bilo je potrebno naći nekoga ko bi se njime bavio kada je potrebno i koliko je potrebno. Aškenazi su za to savršeno dobro poslužili… Nešto slično današnjem autsorsingu (outsourcing), ali s mnogo manje prava i zakona koji bi štitili ljude koji se time bave.
U tom periodu bolje stojeći Jevreji imali su više dece od onih koji finansijski nisu tako dobro stajali, samim tim određene genetske osobine, poput pomenutih verbalnih i matematičkih talenata, baš onih koji su ih učinili uspešnima na poljima kojima su se Jevreji toga vremena eksluzivno bavili, dovela je do toga da se taj genom dodatno usavršava i nadograđuje iz generacije u generaciju. Isto tako geni koji su bili zaduženi za, za njih, manje bitne osobine poput pomenutih prostorno-vizuelnih sposobnosti (spatio-visual abilities) bili su selektivno potiskivani duži vremenski period, što se potom, usled zatvorenosti ove podgrupe, odrazilo na celu aškenasku podgrupu.
Zahvaljujući ovoj visokoj stopi naslednih promena i uzročno-posledičnoj modifikaciji genoma zaduženih za koeficijent inteligencije, 800 godina izloženosti ovakvim i drugim sličnim uslovima bili su više nego dovoljni za svojevrsni selektivni pritisak te neminovni povoj verbalne i analitičke inteligencije – i ona se u tom periodu uvećala za čak 16 IQ poena.
4. Kao potvrda prethodno iznetim pretpostavkama danas imamo naučno potvrđene i dokazane određene tipove poremećaja i urođenih bolesti, više nego što je to slučaj kod drugih etničkih grupa, odnosno višeg oblika genetskih mutacija istovremeno karakterističnih i za mutacije usko povezane i sa naglim rastom koeficijenta inteligencije.
Pomenuti poremećaji, odnosno svojevsni nusproizvodi rapidnog rasta IQ-a uključuju sledeće:
Tej-Saksovu bolest (Tay–Sachs disease) – gangliozidoza s karakterističnom motoričkom slabošću u prvih 6 meseci života novorođenčeta, glavno obeležje bolesti je akumulacija GM2 gangliozida u centralnom nervnom sistemu);
Gošeova bolest (Gaucher’s disease) – bolest nakupljanja masti u tkivima bolesnika zbog nedostatka enzima za njihovu razgradnju u ćelijama. Ovo je retka nasledna bolest, koja se sreće jednom na 40.000 stanovnika, i nasleđuje se autozomno recesivno, zbog mutacije na hromozomu broj 1;
Blumov sindrom (Bloom syndrome) – retka bolest kože koja se nasleđuje autozomno-recesivno. Кarakteriše se fotoosetljivošću kože na Sunčevo ultravioletno zračenje, imunodeficijencijom i ranom pojavom raznih tumora. Prosečni životni vek obolelih je oko 20 godina;
Fankonijeva anemija (Fanconi anemia) – redak genetski poremećaj uzrokovan oštećenjem baze proteina zaduženih za popravku DNК;
Mutacije na genima BRCA1 i BRCA2 – ove mutacije utiču na nekoliko specifičnih metaboličkih procesa što dalje upućuje da su nastale tzv. i već pominjanim selektivnim pristiskom što svakako ide na ruku prethodnim specifičnim istorijskim argumentima o glavnoj tvrdnji.
Klaster ovog poremećaja utiče na sfingolipid (Sphingolipid), jedinjenje koje ima važnu ulogu u prenosu signala i ćelijskom prepoznavanju. Sfingolipidoze, ili oboljenja sfingolipidnog metabolizma, imaju poseban impakt na nervno tkivo. Drugi efekat koji izaziva jeste uvećani rast aksona (axons) i dendrita (dendrites), te potom utiče na torsion dystonia koji je u direktnoj korelaciji i sa visinom IQ-a.
Drugi klaster remeti popravku DNK i reč je o veoma opasnoj mutaciji koja može voditi i ka smrtnom ishodu. Autori dodatno spekulišu da baš ove mutacije dovodedo kognitivnih benefita. Benefita koji ipak ne nadmašuje njegovu visoku cenu koju, pak, s druge strane ima, kao što jasno vidimo.
.
Nametanje verskih normi od najranije dobi obavezivalo je jevrejske očeve, posebno tih davnijih vremena, da imaju obavezu da kvalitetno, temeljno obrazuju svoju decu, posebno svoje sinove, a čiji su visoki troškovi procesa izazivali doborovoljna preobraćenja što onda dobrim delom može objasniti smanjenje broja jevrejske populacije tih epoha.
.
U srednjovekovnom aškenaskom društvu bogatsvo, društveni status kao i zanimanje uglavnom su bili nasleđovani i prenošeni s kolena na koleno u okviru porodične loze i oni bogatiji imali su tada više (preživele) dece nego što su ih siromašne porodice imale. Bilo je izuzetno retko da ljudi rođeni u siromašnom staležu za života dovoljno napreduju i pređu u klasu iznad, ili počnu da se uspešno bave potpuno novim zanimanjem, onim koje do tada nije bilo tipično za određenu porodicu. Iz tog razloga su jake porodice zadržavale svoj status generacijama, ili čak i vekovima.
Bez mogućnosti za društveni napredak i mobilnost ka višim segmentima društva geni za veći analitički talenat (prirodne nauke) i verbalne elemente verovatno ne bi imali veći uticaj na reproduktivni uspeh, otud ostaje nejasno kako bi tačno matematički i verbalni dar bili primarni faktori uspeha pri zanimanjima kojima Jevreji toga vremena su mogli da se bave. Društvene veze, oštroumnost, spremnost na rizik kada je potrebno i pristup kapitalu kroz veštinu i čak nepotizam mogli su da odigraju barem jednako veliku ulogu, a ako ne veću u pojedinim situacijama. Istraživanje Grega Klarka (Gregory Clark) samo je dodatno potvrdilo činjenicu kako društvena mobilnost u prošlosti, kao i kroz istoriju nikada nije bila preterano velika niti izražena jer ni u današnje vreme ne vidimo drastična odstupanja u odnosu na ono što se u prethodnim vekovima po tom pitanju dešavalo i kako se društvena dinamika odvijala.
Zagledamo li se više u istoriju jevrejske kulture, akcenat na obrazovanju došao je pre nego što su se Jevreji preorjenitsali sa zemljoradnje na druge, urbanije vidove privređivanja. Upravo to sugeriše sledeće: rano ovladavanje pisanim jezikom, obrazovanjem, omogućio je Jevrejima da brzo napreduju baveći se finansijama i međunarodnom trgovinom, nego što bi slučaj bio da je redosled stvari bio obrnut. Baš takva, slična kulturološka tradicija vidljiva je i do današnjih dana i savremenog, modernog sveta koji Jevrejima još i više ide na ruku obzirom da danas nema ograničenja u vezi poslova kojima bi mogli da se bave, dok istovremeno ostaje ista navika po pitanju važnosti ranog obrazovanja i kasnije potrebe za uskim usavršavanjem u okvirima naučnih oblasti kojima se od najranije dobi teži. Upravo je to možda i glavni argument za ne-genetsko objašnjenje činjenice da aškenazi Jevreji poseduju prosečno veći koeficijent inteligencije u odnosu na druge grupe naroda i da samim tim na određeni način dominiraju intelektualnim, naučnim poljima današnjice.
Neke studije sugerišu kako je većina urođenih bolesti aškenaza nastala upravo kao rezultat genetskog odstupanja nakon populacionog uskog grla, odnosno fenomena poznatog i kao Efekat osnivača (Founder effect – koji predstavlja nastanak genetske varijacije koji se javlja kada se nova populacija stanovništva uspostavlja od strane veoma malog broja pojedinaca iz veće populacije. Ovaj termin prvi put je upotrebio Ernest Mair 1952. godine. Кao rezultat nastanka genetske varijacije, novo stanovništva može biti izrazito raznovrsno, i po genetipu i fenotipu, od roditelja iz koje je populacija izvedena. Moguće je da osnivački efekat dovede, u nekim slučajevima i do specijacije, a zatim i do razvoja novih podgrupa), a ne iz selektivnog genetskog pritiska koji favorizuje određene gene nasuprot drugih.
Genetske mutacije odgovorne za Tej-Saksov sindrom pojavile su se u VIII ili IX veku, kada je aškenaska populacija u Evropi bila relativno mala. Međutim, visok nivo ove bolesti baš među konkretnom skupinom ljudi može biti rezultat sklapanjima brakova isključivo unutar te iste, zatvorene grupe. Ispitivanje lokacija gena za 21 urođenu bolest aškenaza sugeriše da je njih 6 rezultat selektivnog pritiska, uključujući tu i Tej-Saksovu bolest. Ipak, nema definitivnog odgovora, niti dokaza da je na ovaj ili onaj način baš ovo i razlog za povećanje inteligencije za ovde određene mentalne veštine.
Psiholog Stiven Pinker (Steven) još sugeriše da bi najverodostojniji test za ovaj genetski vid aškenaske posebnosti na polju inteligencije mogla biti studija unakrsnog poređenja koeficijenta inteligencije odrasle dece sa aškenaskim biološkim roditeljima i dece iz nejevrejskih brakova, kao i sa nejevrejskim usvojiteljima. I obratno. No, takva studija za sada još ne postoji, te su Kohranovi dokazi za sada samo posredni.
.
Još jedan vid objašnjenja fenomena višeg IQ-a kod Jevreja aškenaza može se potražiti i u kulturološkim razlikama koje nastoje da promovišu negu i očuvanje pojedinaca koji od rane dobi pokazuju znake intelektualnih darova ili talenata.
Nakon uništenja Drugog Hrama (Bejt Ha’Mikdaš Ha’Šeni, בית המקדש השני) 70. godine Jevrejska kultura doživljava duboku transformaciju koja se tiče budućeg poimanja iste, kao i njenog daljeg održanja, i biva preorjentisana s ritualnog pristupa na obrazovni karakter, a s posebnim akcentom na važnost pristupa učenju. Vladanja znanjem u svakoj prilici. Samim time, za razliku od okolnih kultura, većina Jevreja, čak i zemljoradnika bivaju obrazovani od svoje najranije dobi učeći da čitaju i pišu još od najranijeg detinjstva. Talmudsko obrazovanje tada postaje ključni faktor u formiranju osnova za jak društveni status (čitaj: spremnosti na sve životne nedaće koje ih mogu snaći). Tradicija učenja ”Talmuda” (תלמוד) vrlo verovatno je Jevreje na vreme opremila kvalitetnim i naprednim oruđem za potonje bavljenje finansijama ali i raspolaganjem vlastitim potrebama, znanjem i vremenom, što je u današnje vreme posebno dobilo na vrednosti. Posebno sada kada niču mnoga nova zanimanja i mogućnosti koje sa njima na površinu isplivavaju. Tu je rano snalaženje od ključnog značaja, a upravo je to jedan od alata kojima Jevreji s ponosom od davnina raspolažu. Drugim rečima: davnašnjom uslovljenošću za snalaženjem u društvu svih epoha i društvenih normi.
Talmudsko obrazovanje bilo je izuzetno poštovano u evropskom jevrejskom aškenaskom getu i kroz to su često siromašni pojedinci često videli priliku da se dokažu i pokažu u najboljem mogućem svetlu, pre svega u svojoj najbližoj sredini. Zato su najbolji u tom domenu imali nepisanu preporuku i važili su, na primer, za najbolje potencijalne muževe za kćeri bogatih trgovaca. A otac koji bi omogućio mladoženji da se u celosti svoga bića i vremena posveti pročavanju Talmuda time je činio i ličnu micvu (מצווה).
Upravo ovakav vid selekcijskog pritiska išao je u korist razvoju baze za nasleđivanje osnove za intelektualne sposobnosti individua, kao i povećanu društvenu mobilnost. Aškenazi su bili dikriminatorno marginalizovani i iz tog razloga bili su prinuđeni da rano iznađu načine kako bi mogli da se održe u sistemu i samim tim prežive okruženje i istaknu se (a opet ne i previše jer je i to bilo loše) u okruženju koje im uglavnom nije išlo na ruku najvećim delom istorije. Kasnijim usponom islama (אסלאם) stvorila se još jedna posebna kategorija potražnje za obrazovanim slojem s visokim intelektualnim veštinama, obzirom da je islam tada na Jevreje gledao daleko balgonaklonije od hrišćanskih sredina koja im je u najvećoj meri uskraćivala sva osnovna prava. Uostalom, duhovno je islam mnogo i bliži judaizmu, nego što je to slučaj judaizma s hrišćanstvom, ili islama s hrišćanstvom (nacrut, נצרות).
U periodu između 750. i 900. godine skoro svi Jevreji s područja Mesopotamije i Persije napuštali poslove zemljoradnje i polako se selili u veća naselja i gradove kalifata. Tamo su dobijali prilike da se usavršavaju i specijalizuju u svojim poslovima, čime su u sopstvenu zaradu daleko više uvećavali u odnosu na to da su ostali da se bave obradom zemlje. I, postepeno, Jevreji su na taj način gradili svoj put napretka na lestvici intelekta i usavršavanjem u svojim profesijama, baš kao što su radili i pročavajući Talmud, postajali su sve veštiji u svojim strukama što se vekovima kasnije, danas to itekako primećuje na mnogo različitih nivoa delovanja, kao i uticajem u društvu na mnoge druge načine.
